„Zabawa jest najbardziej zaskakującym, skutecznym i najszczęśliwszym narzędziem do rozwoju mózgu, zatem również do uczenia się, jakie kiedykolwiek odkryto”

Andre Stern

            Kiedy na świecie pojawia się dziecko rodzice niejednokrotnie doświadczają całego wachlarza emocji i uczuć- radość i zachwyt przeplata się  z niepokojem i wątpliwościami dotyczącymi wspierania rozwoju nowego członka rodziny. Codziennie podczas kontaktu z maluszkiem i obserwacji jego zachowania rodzi się wiele pytań o to jak najlepiej odpowiadać na jego potrzeby. Nierzadko zdarza się również, iż rodzice doświadczają presji i dyskomfortu związanego z mnogością dobrych rad dotyczących opieki i polecanych im strategii na wczesną edukację własnej pociechy. Szczęśliwie, z odpowiedzią na większość wątpliwości zazwyczaj przychodzi samo dziecko, które poprzez własną aktywność komunikuje o tym co jest dla niego aktualnie  potrzebne, ważne, ciekawe i jakie działania przynoszą mu radość.

Obserwując małe dzieci widzimy z jakim niezwykłym zaangażowaniem i pasją oddają się zabawie. Przyglądając się maluchom leżącym w łóżeczku możemy zauważyć z jaką wytrwałością i ciekawością wpatrują się w pochylone nad nimi twarze najbliższych, jak wytrwale ćwiczą przyglądanie się własnym rączkom i ich ruchom, aby po chwili próbować poprowadzić je w kierunku własnych ust. Z kolei na placu zabaw widzimy z jaką ciekawością starsze niemowlęta dotykają i przesypują piasek, przekładają foremki z miejsca na miejsce, czy śmieją się radośnie bujane przez rodziców na huśtawce. Potrafią przez dłuższy czas w ogromnym skupieniu oglądać jeden kamyk lub szyszkę przekładając ją z rączki do rączki, aby później w okrzykach radości poznawać ją innymi zmysłami np. posmakować wkładając do buzi.

Można powiedzieć, że zabawa jest podstawową i z punktu widzenia rozwoju  najważniejszą aktywnością małego dziecka. Zabawa w sama w sobie jest niezwykle atrakcyjna dla dziecka, podejmuje ją ono spontanicznie, dla samego procesu zabawy i przyjemności samego działania. Zabawa daje  dziecku możliwość rozwoju ruchowego, zmysłowego i umysłowego w tym m.in.: myślenia, spostrzegawczości, pamięci, rozwija także wrażliwość i inteligencję emocjonalną, uczy jak regulować własne emocje i zachowanie oraz pobudza wyobraźnię. Dając możliwość bezpiecznego eksperymentowania z regułami rządzącymi rzeczywistością i zasadami regulującymi ruchy własnego ciała (nabywania kontroli  i celowości tych ruchów) wspiera całościowy rozwój dziecka i buduje jego obraz świata. Codzienna zabawa zaspokaja wiele potrzeb dziecka- w tym potrzebę poznawania własnych możliwości, wyrażania się poprzez działanie, sprawstwa, ruchu i eksplorowania otoczenia, kontaktu z innymi, budowania bliskości.

Przez pierwszy rok życia dziecko poznaje świat intensywnie korzystając ze wszystkich zmysłów, a wszelka aktywność dziecka nie polegająca na zaspokajaniu potrzeb życiowych może być rozumiana jako zabawa.

Takie wielozmysłowe poznawanie najbliższego otoczenia, możliwości własnego ciała, prawidłowości regulujących relacje z innymi podczas zabawy doskonalącej  niezwykle korzystnie wpływa na nabywanie nowych umiejętności i wiedzy o najbliższym otoczeniu w tym otoczeniu społecznym.

W pierwszych miesiącach życia, kiedy dziecko dopiero zaczyna uczyć się siebie i świata warto szczególnie zadbać o stopniowe, rozważne dostarczanie wrażeń i bodźców- tak, aby nie przestymulować i nie rozregulować delikatnego układu nerwowego maluszka. Kluczowe jest skupienie się przede wszystkim na budowaniu bliskiej relacji. Poczucie bliskości zarówno psychicznej, jak i fizycznej, stałość zdarzeń, przewidywalność działań rodziców, ich emocjonalna dostępność stanowią fundamenty niezbędne do prawidłowego rozwoju maluszka. Stąd tak istotne jest uważne obserwowanie reakcji dziecka, bo to one pozwalają nam najlepiej odkryć i odpowiadać na jego  potrzeby. Kiedy dziecko czuje się się dobrze, pojawia się  gotowość  i przestrzeń na uczenie się świata.  Można powiedzieć, że pierwszymi zasadami, którymi warto się kierować  w kontakcie z dzieckiem są „Najpierw relacja” oraz „W prostocie siła”. Przyglądając się  spontanicznej aktywności własnej małego dziecka możemy odkryć, iż to co proste, naturalne w tym materiały i przedmioty dostępne w domu są o wiele bardziej korzystne dla jego  rozwoju  niż nowoczesne zabawki zakupione w sklepie. Pamiętajmy, że zabawki to  jedynie „rekwizyty”, które – owszem- pomagają rozwijać umiejętność zabawy, ale wcale nie są niezbędne.

            Początkowo najlepszą „interaktywną zabawką” są twarz i dłonie rodzica. Podczas wszystkich zabiegów pielęgnacyjnych, karmienia, czy spacerów możemy mówiąc do malucha zadbać o wyrazistość naszego przekazu i zachęcać go do koncentrowania się na naszej twarzy np. przez odpowiednią intonację głosu, śpiew, czy nieco dłużej utrzymaną i lekko przerysowaną ekspresję mimiczną. Ważnym elementem bycia razem i nośnikiem emocji i informacji  jest również dotyk, zatem warto zadbać o jego ilość- odpowiednio do bieżących potrzeb maluszka. Dotykanie i głaskanie podczas zabiegów pielęgnacyjnych, tulenie, trzymanie w ramionach podczas karmienia, noszenie i kołysanie podczas usypiania połączone ze znajomym głosem rodzica pomaga dziecku w regulacji, ale też wzmacnia więź.

            Kiedy umiejętności motoryczne i ciekawość świata maluszka rosną jego zabawa doskonaląca polega na ćwiczeniu i kontroli wykonywania ruchów oraz na badaniu przedmiotów zmysłami m.in. wzroku, dotyku, smaku. Jego codzienne działania polegają na powtarzaniu układu ruchów, w trakcie których poznaje on otaczającą rzeczywistość oraz możliwości własnego ciała.   W tym okresie- od około 4 m.ż.  zabawy dziecka ukierunkowane są na czerpanie przyjemność z odkrywania własnego ciała- maluszek obserwuje ruchy własnych paluszków, rączek, prowadzi je do buzi.

            W 6 m.ż dziecko chętnie podejmuje zabawę eksploracyjną i zaczyna zainteresowaniem obejmować również otaczające je przedmioty, potrafi samodzielnie trzymać zabawkę, śledzi wzrokiem jej ruch, sięgając po nią, łapiąc, a wraz z przyrostem umiejętności motorycznych przekładając  z rączki do rączki. Tego typu zabawy mają na celu poznawanie właściwości przedmiotów ich faktury, kształtu, ciężaru, czy wydawanych przez nie dźwięków. Ten etap stanowi podstawę dla późniejszych, bardziej skomplikowanych zabaw. Dziecko manipulując przedmiotami rozwija spostrzegawczość wzrokową, słuchową,  stymuluje zmysł dotyku, ćwiczy złożone ruchy rąk oraz  tak ważną dla dalszego przebiegu rozwoju umiejętność wykonywania ruchu pod kontrolą wzroku.

           W wieku około 8 m.ż. ważnym osiągnięciem jest  zrozumienie stałości przedmiotu,  czyli odkrywanie możliwości poszukiwania obiektu, który zniknął z zasięgu wzroku. Na tym etapie dzieci potrafią reagować wielką radością na zabawy relacyjne polegające na chowaniu twarzy za przesłoną z materiału i jej ponowne pojawianie się, z uwagą obserwują znikającą pod kubeczkiem zabawkę. Umiejętność ta jest również bazą do obniżania poziomu niepokoju i  rozumienia, że rodzica nie ma tylko czasowo- iż wychodzi on i powraca do dziecka.

            Przed 12 m.ż. dziecko zaczyna uważnie obserwować ruchy dorosłego i podejmuje próby ich naśladowania. Wraz z rozwojem procesów myślenia dziecko  z coraz większą siłą odkrywa zasadę przyczynowości i zaczyna odkrywać skutki własnego działania. Na tym etapie warto podejmować proste zabawy połączone z pokazywaniem typu „kosi-kosi”, czy „sroczka”. 

            W  okolicach 18 m.ż. dzieci zaczynają żywo interesować się przedmiotami codziennego użytku i podejmują próby zabawy z nimi zarówno zgodnie z przeznaczeniem jak i eksperymentalne- uważnie obserwują podczas otwierania i zamykania pudełka, szuflady, drzwi, bawią się częściami garderoby i podejmują próby ich nakładania,  z zaciekawieniem sięgają po sprzęty kuchenne typu łyżki, pokrywki, garnki.

            W drugim roku życia pojawiają się zabawy konstrukcyjne dzięki którym dzieci ćwiczą precyzję ruchów, koordynację, rozwijają sprawność manualną i uczą  się panowania nad własnym ciałem. Świetnymi zabawkami stają się przedmioty które w dziecięcych rączkach łatwo ulegają przekształcaniu i pozwalają na obserwowanie rezultatów własnego działania- masy plastyczne, piasek, różnego rodzaju klocki, a nawet zwykłe kamyczki.

            Z kolei ukoronowaniem wcześniejszych etapów rozwoju zabawy jest trzeci rok życia kiedy to pojawiają się zabawy tematyczne, poprzez które dzieci odtwarzają rzeczywistość, w sposób w jaki ją postrzegają. Uważnie obserwują najbliższe otoczenie społeczne, a później naśladują  dorosłych- ich zachowania i codzienne aktywności- bawiąc się w np. gotowanie, karmienie i opiekę nad misiem,  w rodzinę, sklep, przedszkole, odgrywają scenki z lubianych bajek.

            Przez pierwsze lata życia dziecka warto budować i wzmacniać wzajemną więź poprzez zabawy  sensoryczno-relacyjne- typu baraszkowanie, wierszyki-masażyki, wyliczanki, czy zabawy paluszkowe, gdyż na każdym etapie dla prawidłowego rozwoju maluszka szczególnie ważna jest obecność i bliskość rodzica. Pozwala ona bezpiecznie eksplorować najbliższe otoczenie i nabywać wiedzy zarówno o nim jak i sobie w relacji z drugą osobą.

Zatem nie pozostaje nic innego jak życzyć naszym dzieciom i nam samym dobrej, wspierającej rozwój zabawy!

Szukając inspiracji do wspólnych radosnych zabaw warto sięgnąć do:

1. „Rodzicielstwo przez zabawę”  Lawrence J. Cohen wyd. Mamania
2. „Zabawy fundamentalne. Zabawa jest nauką” Colin Rose, Gordon Dryder
3. „Zabawy fundamentalne. Jak wspierać rozwój dziecka” Colin Rose, Gordon Dryder
4. „Zabawy z niemowlakiem, czyli jak łatwo wspierać rozwój swojego dziecka” Masi Wendy S., Leidman Cohen Ron  wyd. Jedność
5. „Zabawy umysłowe dla niemowląt. 125 sposobów na rozwój umysłowy dziecka” Jackie Silberg wyd. K.E.Liber
6. „Zabawy z niemowlakiem na każdy dzień. 365 gier i zabaw dla dzieci w wieku 0-12 miesięcy” Jackie Silberg wyd. Liber
7. „Baraszkujemy! 20 prostych zabaw z malutkim dzieckiem” Agata Półtorak wyd. GWP
8. „Szmatki z tęczowej szufladki. Wierszyki do masażyków i zabaw paluszkowych” Agata Półtorak wyd. GWP
9. „Wierszyki na dziecięce masażyki” Marta Bogdanowicz wyd. Harmonia
10. „Idą mrówki po brzuszku. Wierszyki do zabaw dla maluszków” Elżbieta Szwajkowska i Witold Szwajkowski wyd. Zielona Sowa
11. „ Zabawy paluszkowe” Krzysztof Sąsiadek wyd. Media Rodzina
12.  Seria „Znane i lubiane wierszyki dla Maluszka” wyd. Aksjomat np. „Kosi kosi łapci”, czy „ Idzie kominiarz po drabinie”
13.  „Znane i lubiane piosenki Maluszka” wyd. Aksjomat
14.  „Ulubione kołysanki Maluszka” wyd. Aksjomat
15. „ Śpiewanki Pokazywanki” Monika Soleniec wyd. Muzyczny Domek
16. „Pierwsze zabawy z integracji sensorycznej dla maluchów” Agata Perchalec Wykręt, Magdalena Sabik wyd. Harmonia
17. „Sensoryczne niemowlę” Aleksandra Charęzińska,  Joanna Szulc wyd. Mamania